26 Οκτωβρίου 1912-26 Οκτωβρίου 2012: 100 χρόνια από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης

Η 26η Οκτωβρίου αποτελεί την πλέον σημαντική ημέρα για τη Θεσσαλονίκη, καθώς η γιορτή του πολιούχου Άγιου Δημητρίου συνδυάζεται με την επέτειο της απελευθέρωσης της πόλης, το 1912

Οι δύο βαλκανικοί πόλεμοι στις αρχές του 20ου αιώνα έδωσαν τη δυνατότητα στην Ελλάδα να διεκδικήσει και να κατακτήσει ορισμένα πάλαι ποτέ δικά της εδάφη, επεκτείνοντας σημαντικά τη μεθοριακή
της γραμμή. 

Μεταξύ των πιο σπουδαίων κατακτήσεων συγκαταλέγεται η Θεσσαλονίκη, η «φυσική πρωτεύουσα» της Μακεδονίας: μία πόλη με αξιοσημείωτη στρατηγική θέση, η οποία ανέκαθεν έπαιζε σημαντικό ρόλο στην ιστορική πορεία των Ελλήνων.

Ωστόσο, η απελευθέρωση της πόλης κάθε άλλο παρά μία εύκολη υπόθεση ήταν. Παράλληλα με την Ελλάδα, η Βουλγαρία κινούταν απειλητικά προς τη Θεσσαλονίκη, επιχειρώντας να εισέλθει πρώτη στην πόλη: γεγονός που πιθανότητα σήμαινε ότι η Θεσσαλονίκη θα περνούσε από την οθωμανική στη βουλγαρική κατοχή.

Τελικά, κάτω από την πίεση του Ελευθέριου Βενιζέλου, ο ελληνικός στρατός υπερέβαλλε εαυτόν, έκαμψε τις όποιες αντιστάσεις συνάντησε στο δρόμο του και μπήκε πανηγυρικά, το βράδυ της 26ης Οκτωβρίου, στην πόλη της Θεσσαλονίκης.

Η κατάσταση στα Βαλκάνια το 1912

Στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα, η ατμόσφαιρα στα Βαλκάνια ήταν ιδιαίτερα έκρυθμη. Το κίνημα των «Νεότουρκων» που κατείχε ουσιαστικά τον έλεγχο της εξουσίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, επιχείρησε να «καθαρίσει» τη χώρα από τα αλλότρια στοιχεία, περιορίζοντας τις ελευθερίες των χριστιανικών κοινοτήτων.

Ο τουρκικός εθνικισμός που εκπροσωπούσαν οι Νεότουρκοι έστρεψε εναντίον του όλα τα υπόλοιπα κράτη των Βαλκανίων και τα οδήγησε στη σύναψη μυστικών στρατιωτικών συμφωνιών (σερβοβουλγαρική συνθήκη: 29 Φεβρουαρίου/13 Μαρτίου 1912, ελληνοβουλγαρική συνθήκη: 16/29 Μαΐου 1912).

Παράλληλα, η επιθυμία ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα - το αποκαλούμενο ως «Κρητικό ζήτημα» - αποτέλεσε έναν σημαντικό παράγοντα έντασης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, δίνοντας την αφορμή για εμπορικούς αποκλεισμούς ομογενών σε ολόκληρη την επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επιπλέον, η προσωρινή απελευθέρωση των Δωδεκανήσων κατά τη διάρκεια του ιταλοτουρκικού πολέμου (1911-12), δημιούργησε μία νέα τριβή στις σχέσεις των δύο χωρών.

Ο πρωθυπουργός της Ελλάδας, Ελευθέριος Βενιζέλος, παρακολουθούσε με αγωνία τις διεθνείς διπλωματικές εξελίξεις, προσπαθώντας να αποφύγει την εμπόλεμη κατάσταση, επειδή πίστευε πως το ελληνικό κράτος διένυε περίοδο ανασύνταξης και ανασυγκρότησης.

Τελευταία σημαντική εξέλιξη, η κήρυξη πολέμου από πλευράς Μαυροβουνίου στην Τουρκία, στις 25 Σεπτεμβρίου του 1912.

Τελικά, υπό την πίεση των εξελίξεων, η χώρα μας τάχθηκε στο πλευρό της Σερβίας και της Βουλγαρίας λίγες ημέρες αργότερα: οι τρεις βαλκανικές χώρες στις 30 Σεπτεμβρίου/13 Οκτωβρίου επέδωσαν τελεσίγραφο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ζητώντας την να ικανοποιήσει συγκεκριμένα αιτήματα προς χάριν των χριστιανικών κοινοτήτων (όπως π.χ. η επικύρωση της εθνικής αυτονομίας τους). 

Το τελεσίγραφο απορρίφθηκε και μοιραία, οι στρατιωτικές επιχειρήσεις πήραν τη θέση των διπλωματικών ελιγμών.

Οι πρώτες επιχειρήσεις 

Ο στρατός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αν και καταπονημένος από την προηγηθείσα πολεμική εμπλοκή με την Ιταλία, δεν ήταν καθόλου ευκαταφρόνητος ως προς το μέγεθος: περίπου 350.000 Τούρκοι ετοιμάστηκαν να σταματήσουν τους «εισβολείς» στα τέσσερα μέτωπα που δημιουργήθηκαν. 

Πιο συγκεκριμένα, στο μέτωπο της Βόρειας Μακεδονίας και της Αλβανίας αναπτύχθηκαν οι Σέρβοι και οι Μαυροβούνιοι, ενώ τα μέτωπα της Νότιας Μακεδονίας και της Ηπείρου ανέλαβε ο ελληνικός στρατός.

Αντίθετα, στην περιοχή της Θράκης αναπτύχθηκαν οι Βούλγαροι, οι οποίοι σχεδίαζαν την ταχεία προσχώρησή τους προς το εσωτερικό της Μακεδονίας, με απώτερο στόχο τη Θεσσαλονίκη.

Αρχικά, μία ελληνική μεραρχία ανέλαβε το μέτωπο της Ηπείρου, ενώ επτά ελληνικές μεραρχίες με περίπου 100.000 άντρες και αρχιστράτηγο το διάδοχο Κωνσταντίνο, ξεχύθηκαν στη Μακεδονία.

Την 5η Οκτωβρίου ο ελληνικός στρατός ξεκίνησε τις επιχειρήσεις του, με την κατάληψη των τουρκικών συνοριακών φυλακίων, αντιμετωπίζοντας συνολικά μικρή αντίσταση. Η προέλαση του ελληνικού στρατού συνεχίστηκε, αναγκάζοντας τους Τούρκους να εγκαταλείψουν τα υψώματα της Ελασσόνας (6 Οκτωβρίου) και να αμυνθούν στα στενά του Σαρανταπόρου.

Η συγκεκριμένη περιοχή είχε σχεδιαστεί από Γερμανούς αξιωματικούς και επέτρεπε στους αμυνόμενους να ελέγχουν πλήρως την κίνηση των επιτιθεμένων.

Δύο ελληνικά συντάγματα από τρεις μεραρχίες (1η, 2η και 3η) ανέλαβαν να επιτεθούν κατά μέτωπον, εκτεθειμένα στα καταιγιστικά πυρά των Τούρκων. Παράλληλα, δύο άλλες μεραρχίες (4η και 5η) κινήθηκαν από τα πλάγια, επιχειρώντας να κυκλώσουν τον εχθρό. Μετά από διήμερη μάχη (9-10 Οκτωβρίου) και παρά τις πολλές απώλειες (182 νεκροί, περίπου 1.000 τραυματίες), ο ελληνικός στρατός κατάφερε να καταλάβει το Σαραντάπορο, τρέποντας σε φυγή τους αντιπάλους.

Η πρώτη σημαντική ελληνική νίκη είχε επιτευχθεί, η οποία άνοιγε το δρόμο για την κατάληψη της Μακεδονίας. Οι Τούρκοι άρχισαν να υποχωρούν και οι Έλληνες να προελαύνουν: Κοζάνη, Γρεβενά, Κατερίνη.

Τηλεγράφημα από το Βενιζέλο

Ο αρχιστράτηγος Κωνσταντίνος ετοιμάστηκε να προχωρήσει με το στρατό του βόρεια προς το Μοναστήρι, το οποίο θεωρούσε πως έπρεπε να καταλάβει για λόγους στρατηγικής. Ωστόσο, την ίδια ώρα, οι Βούλγαροι συνέχιζαν την προέλασή τους και έδειχναν πως τους ενδιέφερε η κατάκτηση της Θεσσαλονίκης.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, βλέποντας πως η Ελλάδα κινδυνεύει να χάσει την πιο σημαντική πόλη της Μακεδονίας, διέταξε τον Κωνσταντίνο να αλλάξει πορεία και να προλάβει τους Βούλγαρους: ο ελληνικός στρατός έπρεπε να μπει πρώτος στη Θεσσαλονίκη, για να είναι σε «θέση ισχύος» όταν θα γινόταν η μοιρασιά των εδαφών από πλευράς νικητών.

Τελικά, το τηλεγράφημα- «διαταγή» που απέστειλε ο Βενιζέλος στον Κωνσταντίνο διέλυσε κάθε υπόνοια αντίρρησης του δευτέρου και ο ελληνικός στρατός πήρε κατεύθυνση προς τα ανατολικά.

Τελευταίο πολύ σημαντικό εμπόδιο στην πορεία των Ελλήνων προς τη Θεσσαλονίκη ήταν τα Γιαννιτσά, πόλη ιερή για τους μουσουλμάνους. Το σημείο όπου οχυρώθηκαν οι Τούρκοι έδινε το πλεονέκτημα στον αμυνόμενο, καθώς η επάνδρωσή του δεν απαιτούσε μεγάλες δυνάμεις, ενώ ταυτόχρονα, ήταν σχεδόν αδύνατη η υπερκέρασή του από τα πλάγια.

Πέντε μεραρχίες και μία ταξιαρχία ιππικού των Ελλήνων κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν τις τουρκικές δυνάμεις που αποτελούνταν από έξι πυροβολαρχίες και πέντε μεραρχίες. Μετά από σφοδρή μάχη, διάρκειας δύο ημερών (19-20 Οκτωβρίου) με μεγάλες απώλειες εκατέρωθεν, ο ελληνικός στρατός μπήκε θριαμβευτής στα Γιαννιτσά, ενώ οι Τούρκοι οπισθοχώρησαν προς τη Θεσσαλονίκη.

Τελικές διαπραγματεύσεις 

Ο δρόμος για την κατάληψη της πόλης ήταν τελείως ανοιχτός. Όμως, οι Τούρκοι, κατά την υποχώρησή τους, είχαν καταστρέψει πολλές γέφυρες και περάσματα, δυσχεραίνοντας την πορεία του ελληνικού στρατού. Η καθυστέρηση των Ελλήνων και ταυτόχρονα η είδηση ότι οι Βούλγαροι πλησιάζουν στη Θεσσαλονίκη, ανησύχησαν το Βενιζέλο, ο οποίος διεμήνυσε στον Κωνσταντίνο πως τον καθιστά προσωπικά υπεύθυνο σε περίπτωση απώλειας της πόλης.

Τελικά, στις 25 Οκτωβρίου ο ελληνικός στρατός πέρασε τον Αξιό ποταμό και ετοιμάστηκε για επίθεση στη Θεσσαλονίκη. Ωστόσο, ο Ταχσίν πασάς πρότεινε την, υπό όρους, παράδοση της πόλης στους Έλληνες. Ο Κωνσταντίνος αντιπρότεινε τη μεταφορά των Τούρκων αξιωματικών στη Μικρά Ασία, δίνοντας διορία έως τα ξημερώματα της 26ης Οκτωβρίου. Οι Τούρκοι δέχθηκαν, ζητώντας παράλληλα να πάρουν μαζί τους και 5.000 όπλα, όρο που απέρριψε ο Κωνσταντίνος, δίνοντας δίωρη παράταση για τελική συμφωνία.

Η νέα διορία πέρασε και ο ελληνικός στρατός ετοιμάστηκε για επίθεση, όμως τελικά, ο Ταχσίν πασάς ανακοίνωσε ότι δέχονταν τους ελληνικούς όρους.

Το βράδυ της 26ης Οκτωβρίου, ημέρας της γιορτής του πολιούχου και προστάτη της πόλης Άγιου Δημητρίου, η Θεσσαλονίκη απελευθερώθηκε από τον ελληνικό στρατό: μόλις είκοσι ημέρες μετά την κήρυξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου και λίγες ώρες προτού ο βουλγαρικός στρατός φτάσει με τη σειρά του στην - ήδη ελληνική - Θεσσαλονίκη…Το παραπάνω κείμενο είναι γραμμένο απο τον Αριστείδη Αποστόλου

Το Πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης στους Έλληνες, που συντάχτηκε απ’ τον έφε­δρο δεκανέα Ίωνα Δραγούμη

στα ελληνικά και 

γαλλικά, αναφέρει τα εξής: (του Αποστολου Παπαγιαννοπούλου)

 ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ

Μεταξύ τής Α. Βασ. Ύψηλότητος, τού 'Αρχι­στρατήγου του Ελληνικού στρατού καί τής Α.  Εξοχότητος τού 'Αρχιστρατήγου τού ’Οθωμανι­κού στρατού συνεφωνήθησαν καί άπεφασίσθησαν τά κάτωθι:

 Άρθρ. 1. Τά όπλα των όθωμανών στρατιωτών θά άφαιρεθοϋν καί θά άποτεθοϋν εις φύλαξιν ύπό τήν ευθύνην τού Ελληνικού στρατού. Πε­ρί τούτου θά συνταχθή πρωτόκολλον.

Αρθρ. 2. Οί όθωμανοί στρατιώται θά στρατωνισθούν έν μέρει εις Καραμπουρνού καί κατά τό λοιπόν τμήμα εις τόν στρατώνα τού πυροβο­λικού «Τοπτσή». Θά διατρέφωνται ύπό τών άρχών τής Θεσσαλονίκης.

Αρθρ. 3. Ή πόλις τής Θεσσαλονίκης παραδίδεται εις τόν Έλληνικόν στρατόν μέχρι τής συνάψεως τής ειρήνης.

Αρθρ. 4. "Ολοι οι ανώτεροι στρατιωτικοί άξιωματούχοι καί αξιωματικοί θά δικαιούνται νά δια­τηρήσουν τά ξίφη των καί νά εϊναι έλεύθεροι έν Θεσσαλονίκη. Ουτοι θά δώσουν τόν λόγον των ότι δέν θά λάβουν πλέον τά όπλα έναντίον τού Ελληνικού στρατού καί τών συμμάχων του κατά τήν διάρκεια τού πολέμου τούτου.

Αρθρ. 5. "Ολοι οί άνώτεροι πολιτικοί άξιωματούχοι καί υπάλληλοι τού Βιλαετιού θά είναι έλεύθεροι.

Αρθρ. 6. Οί χωροφύλακες καί τά όργανα τής άστυνομίας θά φέρουν τά όπλα των.

Αρθρ. 7. Τό Καραμπουρνού θά χρησιμεύση ώς τόπος στρατωνισμού τών άφωπλισμένων ό­θωμανών στρατιωτών. Τά πυροβόλα καί τά μη­χανήματα πολέμου τού Καραμπουρνού θά τε­θούν έκτός ύπηρεσίας ύπό τού ’Οθωμανικού στρατού καί θά παραδοθούν είς τόν Έλληνικόν στρατόν.

Αρθρ. 8. Τό περιεχόμενον τού άρθρου 1 θά έκτελεσθή έντός δύο ήμερών άπό τής αυριον Σάββατον 27 ’Οκτωβρίου 1912. Η προθεσμία δύναται νά παραταθή τή συναινέσει τού ’Αρχι­στρατήγου τού Ελληνικού στρατού.

Αρθρ. 9. Ή κατάστασις αυτή θά διατηρηθή μέχρι τής συνάψεως τής ειρήνης.

Αρθρ. 10. Οί χωροφύλακες καί ή 'Οθωμανική άστυνομία θά συνεχίσουν τήν ύπηρεσίαν των μέχρι νεωτέρας άποφάσεως.

Θεσσαλονίκη τή 26 'Οκτωβρίου 1912

 Ό ’Αρχιστράτηγος τού         Οί πληρεξούσιοι τής

                                          ’Οθωμανικού στρατού Α.Β.Υ. τού Πρίγκηπος Διαδόχου τής

 (Χασάν Ταξίν)                    Ελλάδος (Β. Δούσμανης)

                                           (Ι.Π. Μεταξάς)

Το παραπάνω Πρωτόκολλο συνόδευε και άλλο «προσαρτημένο» με 6 άρθρα, το οποίο αναφερόταν στον τρόπο εισόδου στην πόλη των ελληνικών στρατευμάτων, στην παροχή τρο­φής στους Τούρκους στρατιώτες κτλ.

Ίων Δραγούμης

Μετά την υπογραφή του Πρωτοκόλλου παρά­δοσης της πόλης, ο αρχηγός του Γενικού Επι­τελείου Μέραρχος Δαγκλής αναλαμβάνει κα­θήκοντα στο κτίριο του Διοικητηρίου, ενώ ο ενθουσιώδης λοχαγός του Μηχανικού Αθανά­σιος Εξαδάκτυλος («Αθανάσιος Αντωνίου») μα­ζί με τον Ίωνα Δραγούμη κατευθύνονται στο Ελληνικό Προξενείο στην παραλία, όπου σε α­τμόσφαιρα ενθουσιώδη υψώνουν, στο μπαλκό­νι του κτιρίου, την ελληνική σημαία.

Την ίδια ώρα και κάτω από ραγδαία βροχή, που όμως δεν ήταν ικανή να αποτρέψει τον ελληνικό πληθυσμό από το να πλημμυρίσει τους δρό­μους, μπαίνει στην πόλη από την οδό Μεμλεκέτ Μπαχτσεσή (σημερινή 26ης Οκτωβρίου) η μεραρχία του Μεράρχου Κλεομένη Κλεομέ­νους.

Στις 29 Οκτωβρίου με νέα τμήματα στρατού μπαίνει στην πόλη ο βασιλιάς Γεώργιος Α', που εγκαθίσταται στην περιοχή Εξοχών της Θεσσα­λονίκης, στο αρχοντικό Χατζηλαζάρου, ενώ ο διάδοχος Κωνσταντίνος και το επιτελείο του εγκαταστάθηκαν στο Ξενοδοχείο «Σπλέντιτ».

Αμέσως με την κατάληψη της πόλης ορίστη­κε ο πρίγκιπας Νικόλαος Στρατιωτικός Διοικη­τής των ελληνικών στρατευμάτων της πόλης, ενώ το κύριο Επιτελείο του στρατού μεταφέρ­θηκε εσπευσμένα στην Ήπειρο για την κατάλη­ψη των Ιωαννίνων.

 Στις 30 Οκτωβρίου έγινε λαμπρή δοξολογία στην εκκλησία του Αγίου Μηνά, στην οποία χοροστάτησε ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος (1868-1951) για την απελευθέρωση της ιστορικής πόλης της Θεσσαλονίκης απ’ τους Τούρκους, μετά από 482 χρόνια κατοχής και δουλείας στους Οθωμανούς.

 Η κατάληψη της Θεσσαλονίκης απ’ τον ελλη­νικό στρατό με την αργοπορία που έγινε και με τους Βουλγάρους στρατοπεδευμένους ή εγκαταστημένους, με διάφορα τεχνάσματα, μέσα στην πόλη, δεν ήταν διόλου οριστική. Επί μή­νες υπήρχε ένας ακήρυχτος πόλεμος μεταξύ.

 Το νεοκλασικό κτίσμα του παλιού Ε' Γυμνασίου Αρρένων Θεσσαλονίκης (villa Kapantzi) στη Λεωφόρο Βασ. Όλγας, χρησιμοποιήθηκε σαν έδρα της Στρατιωτικής Διοίκησης Θεσσαλονίκης. Ελλάδας και Βουλγαρίας με αντικείμενο τη Θεσσαλονίκη, ωσότου ο В' Βαλκανικός πόλε­μος έλυσε οριστικά το πρόβλημα υπέρ της Ελ­λάδας.

 Πέρα από τη Βουλγαρία, που είχε βλέψεις στη Θεσσαλονίκη, και η Αυστρο-ουγγρική αυτoκρατορία, με τη συμπαράσταση της Γερμανίας, εργαζόταν με μυστικές και παρασκηνιακές ε­νέργειες απ’ την πρώτη ώρα της κατάληψης της Θεσσαλονίκης απ’ τον ελληνικό στρατό, προκειμένου να «διεθνοποιηθεί» η πόλη, φυσι­κά προς όφελος της Βουλγαρίας και των γενικότερων συμφερόντων της Αυστρίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ανατολή.

Επίσης οι Εβραίοι κάτοικοι της πόλης, με την ισχυρή κοινότητά τους και τις διασυνδέσεις τους στον ευρω­παϊκό και παγκόσμιο χώρο, δεν αποδέχτηκαν με ιδιαίτερη ικανοποίηση την ένταξη της Θεσ­σαλονίκης στο ελληνικό κράτος. 

Μάλιστα προωθήθηκαν προς το εξωτερικό — χωρίς επιτυχία — και προτάσεις για «αυτόνομη» Θεσσαλονίκη με ισραηλιτική διοίκηση.

Χρειάστηκαν επίμονοι αγώνες στο διπλωματικό πεδίο και ακόμα οι αιματηρές συγκρούσεις του Β' Βαλκανικού πολέμου, για να εδραιωθεί και να επικυρωθεί διεθνώς ότι η Θεσσαλονίκη ανήκει δικαιωματικά στην Ελλάδα.

To κτίσμα μέσα στο οποίο συμφωνήθηκε
η παράδοση της Θεσσαλονίκης
(παλιά καρτ-ποστάλ)